کد مطلب:327 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:263
احکام اِرث
(مسأله 3347) اسباب ارث، یعنی رابطه ای كه موجب ارث بردن از میّت می شود، سه چیز است:
اوّل: «خویشاوندی نَسبی» كه خود به سه دسته تقسیم می شود و تفصیل آن در مسأله بعدی بیان می شود.
دوم: «خویشاوندی سببی»، یعنی رابطه ای كه به سبب نكاح دائم ایجاد می شود و به وسیله آن زن و شوهر از یكدیگر ارث می برند.
سوم: «وِلاء» كه به وسیله آن كسی كه بر دیگری یك نوع ولایت دارد ـ در صورت نبودن خویشاوندان نسبی ـ از او ارث می برد و آن بر سه قسم است:
1 ـ «وِلاء عِتق» كه موضوع آن در این زمان منتفی شده است. 2 ـ «ضِمان جَریره» یعنی این كه انسان با كسی قرار می گذارد كه در زندگی ضامن جنایات او باشد و در عوض از او ارث ببرد. 3 ـ «امامت» كه به واسطه آن امام مسلمین در برخی از صور كه بیان خواهد شد، از میّت ارث می برد.
(مسأله 3348) كسانی كه به واسطه خویشاوندی نسبی ارث می برند، سه طبقه هستند:
طبقه اوّل: پدر و مادر و فرزندان میّت و با نبودن فرزندان، اولاد آنها هر چه پایین روند هر كدام آنان كه به میّت نزدیك تر باشد ارث می برد، و تا یك نفر از این طبقه وجود داشته باشد، دسته دوم ارث نمی برند. طبقه دوم: جدّ، یعنی پدر بزرگ و پدر او هر چه بالا رود و جدّه، یعنی مادر بزرگ و مادر او هر چه بالا رود، پدری باشند یا مادری، و خواهر و برادر، و با نبودن برادر و خواهر، اولاد ایشان هر كدام آنان كه به میّت نزدیك تر باشد ارث می برد، و تا یك نفر از این طبقه وجود داشته باشد، طبقه سوم ارث نمی برند. طبقه سوم: عمو و عمّه و دایی و خاله هر چه بالا روند و فرزندان آنان هر چه پایین روند و تا
[579]
یك نفر از عموها و عمّه ها و دایی ها و خاله های میّت زنده باشند، فرزندان آنان ارث نمی برند، ولی اگر میّت عموی پدری و پسر عموی پدر و مادری داشته باشد و غیر از اینها وارثی نداشته باشد، ارث به پسر عموی پدر و مادری می رسد و عموی پدری ارث نمی برد.
(مسأله 3349) اگر عمو و عمّه و دایی و خاله خود میّت و فرزندان آنان و اولادِ فرزندان آنان وجود نداشته باشند، عمو و عمّه و دایی و خاله پدر و مادر میّت ارث می برند، و اگر اینها نباشند، فرزندان آنها ارث می برند، و اگر اینها هم نباشند، عمو و عمّه و دایی و خاله جد و جدّه میّت و اگر اینها نباشند، فرزندان آنها ارث می برند.
(مسأله 3350) زن و شوهر به تفصیلی كه بعد گفته می شود، از یكدیگر ارث می برند.
ارث طبقه اوّل
(مسأله 3351) اگر وارث میّت فقط یك نفر از طبقه اوّل باشد، مثلاً «پدر» یا «مادر» یا «یك پسر» یا «یك دختر» باشد، همه مالِ میّت به او می رسد، و اگر «چند پسر» یا «چند دختر» باشند، همه مال به طور مساوی بین آنان قسمت می شود، و اگر «یك پسر و یك دختر» باشد مال را سه قسمت می كنند، دو قسمت را پسر و یك قسمت را دختر می برد، و اگر «چند پسر و چند دختر» باشند، مال را به گونه ای قسمت می كنند كه هر پسری دو برابر دختر ارث ببرد، مثلاً اگر شش هزار تومان به ارث مانده باشد و میّت پنج پسر و دو دختر داشته باشد، به هر دختر پانصد تومان و به هر پسر هزار تومان می رسد.
(مسأله 3352) اگر وارث میّت فقط «پدر و مادر» او باشند، مال سه قسمت می شود، دو قسمت آن را پدر و یك قسمت را مادر می برد، ولی اگر میّت «دو برادر» یا «چهار خواهر» یا «یك برادر و دو خواهر» داشته باشد كه همه آنان پدری باشند ـ یعنی پدر آنان با پدر میّت یكی باشد، خواه مادر آنها هم با مادر میّت یكی باشد یا نه ـ اگرچه تا میّت پدر و مادر داشته باشد اینها ارث نمی برند، اما به واسطه بودن اینها، مادر یك ششم مال را می برد و بقیّه را به پدر می دهند.
(مسأله 3353) اگر وارث میّت فقط «پدر و مادر و یك دختر» باشد، چنانچه میّت «دو برادر» یا «چهار خواهر» یا «یك برادر و دو خواهر» پدری نداشته باشد، مال را پنج قسمت می كنند، پدر و مادر هر كدام یك قسمت و دختر سه قسمت آن را می برد، و اگر
[580]
«دو برادر» یا «چهار خواهر» یا «یك برادر و دو خواهر» پدری داشته باشد، مال را شش قسمت می كنند، پدر و مادر هر كدام یك قسمت و دختر سه قسمت می برد و یك قسمت باقی مانده را چهار قسمت می كنند، یك قسمت را به پدر و سه قسمت را به دختر می دهند، مثلاً اگر مال میّت را 24 قسمت كنند، 15 قسمت آن را به دختر و 5 قسمت آن را به پدر و 4 قسمت آن را به مادر می دهند.
(مسأله 3354) اگر وارث میّت فقط «پدر و مادر و یك پسر» باشند، مال را شش قسمت می كنند، پدر و مادر هر كدام یك قسمت و پسر چهار قسمت آن را می برد، و اگر «چند پسر» یا «چند دختر» باشند، آن چهار قسمت را به طور مساوی بین خودشان قسمت می كنند و اگر «پسر و دختر» باشند، آن چهار قسمت را طوری تقسیم می كنند كه هر پسری دو برابر دختر ببرد.
(مسأله 3355) اگر وارث میّت فقط «پدر و یك پسر» یا «مادر و یك پسر» باشد، مال را شش قسمت می كنند، یك قسمت آن را پدر یا مادر و پنج قسمت را پسر می برد و اگر چند پسر باشند، آن پنج قسمت را به طور مساوی بین خود تقسیم می كنند.
(مسأله 3356) اگر وارث میّت فقط «پدر» یا «مادر» با «پسر و دختر» باشد، مال را شش قسمت می كنند، یك قسمت آن را پدر یا مادر می برد و بقیّه را طوری قسمت می كنند كه هر پسری دو برابر دختر ببرد.
(مسأله 3357) اگر وارث میّت فقط «پدر و یك دختر» یا «مادر و یك دختر» باشد، مال را چهار قسمت می كنند، یك قسمت آن را پدر یا مادر و بقیّه را دختر می برد.
(مسأله 3358) اگر وارث میّت فقط «پدر و چند دختر» یا «مادر و چند دختر» باشد، مال را پنج قسمت می كنند، یك قسمت را پدر یا مادر می برد و چهار قسمت را دخترها به طور مساوی بین خودشان قسمت می كنند.
(مسأله 3359) اگر میّت فرزند نداشته باشد، نوه پسری او ـ اگرچه دختر باشد ـ سهم پسر میّت را می برد و نوه دختری او ـ اگرچه پسر باشد ـ سهم دختر میّت را می برد، مثلاً اگر میّت «یك پسر» از دختر خود و« یك دختر» از پسر خود داشته باشد، مال را سه قسمت می كنند، یك قسمت را به پسر دختر و دو قسمت را به دختر پسر می دهند.
(مسأله 3360) مقصود از فرزندی كه از انسان ارث می برد، بچّه ای است كه از نطفه او
[581]
متولّد شده باشد، خواه از زن دائم باشد یا موقّت، پس اگر كسی بچّه دار نشود و بچّه ای را از پرورشگاه یا از دیگران به فرزندی قبول كند، آن بچّه فرزند او نمی شود و از او ارث نمی برد، مگر این كه در زمان حیات خود چیزی را به او ببخشد، و جایز نیست شناسنامه او را نیز به نام خود بگیرد تا حكم اولاد نسبی بر او جاری شود، هر چند اصل عمل او از نظر عاطفی كار خوبی است و اجر و ثواب نیز دارد.
ارث طبقه دوم
(مسأله 3361) طبقه دوم از كسانی كه به واسطه خویشاوندی نَسَبی ارث می برند عبارتند از «جدّ»، یعنی پدر بزرگ و «جدّه»، یعنی مادربزرگ و «برادران» و «خواهران» میّت، و اگر برادر و خواهر نداشته باشد، اولاد آنها ارث می برند.
(مسأله 3362) اگر وارث میّت فقط «یك برادر» یا «یك خواهر» باشد، همه مال به او می رسد و اگر «چند برادر» یا «چند خواهر» پدر و مادری باشد، مال به طور مساوی بین آنان قسمت می شود، و اگر «برادر و خواهر پدر ومادری» با هم باشند، هر برادری دو برابر خواهر می برد، مثلاً اگر «دو برادر و یك خواهر پدر و مادری» داشته باشد، مال را پنج قسمت می كنند، هر یك از برادرها دو قسمت و خواهر یك قسمت آن را می برد.
(مسأله 3363) اگر میّت «برادر و خواهر پدر و مادری» داشته باشد، «برادر یا خواهر پدری» كه از مادر با میّت جدا است ارث نمی برد و اگر برادر و خواهر پدر و مادری نداشته باشد، چنانچه فقط «یك خواهر» یا «یك برادر» پدری داشته باشد، همه مال به او می رسد و اگر «چند برادر» یا «چند خواهرِ پدری» داشته باشد، مال به طور مساوی بین آنان قسمت می شود و اگر «برادر و خواهر پدری» داشته باشد، هر برادری دو برابر خواهر می برد.
(مسأله 3364) اگر وارث میّت فقط «یك خواهر» یا «یك برادرِ» مادری باشد كه از پدر با میّت جدا است، همه مال به او می رسد و اگر «چند برادر مادری» یا «چند خواهر مادری» یا «چند برادر و خواهر مادری» باشند، مال به طور مساوی بین آنان قسمت می شود.
(مسأله 3365) اگر میّت «برادر و خواهر پدر و مادری» و «برادر و خواهر پدری» و «یك برادر مادری» یا «یك خواهر مادری» داشته باشد، برادر و خواهر پدری ارث نمی برند و مال را شش قسمت می كنند، یك قسمت آن را به برادر یا خواهر مادری و بقیّه
[582]
را به برادر و خواهر پدر و مادری می دهند و هر برادری دو برابر خواهر ارث می برد.
(مسأله 3366) اگر میّت «برادر و خواهر پدر و مادری» و «برادر و خواهر پدری» و «برادر و خواهر مادری» داشته باشد، برادر و خواهر پدری ارث نمی برند و مال را سه قسمت می كنند، یك قسمت آن را برادر و خواهر مادری به طور مساوی بین خودشان قسمت می كنند و بقیّه را به برادر و خواهر پدر و مادری می دهند و هر برادری دو برابر خواهر ارث می برد.
(مسأله 3367) اگر وارث میّت فقط «برادر و خواهر پدری» و «یك برادر مادری» یا «یك خواهر مادری» باشد، مال را شش قسمت می كنند، یك قسمت آن را برادر یا خواهر مادری می برد و بقیّه را به برادر و خواهر پدری می دهند و هر برادری دو برابر خواهر ارث می برد.
(مسأله 3368) اگر وارث میّت فقط «برادر و خواهر پدری» و چند «برادر و خواهر مادری» باشد، مال را سه قسمت می كنند، یك قسمت آن را برادر و خواهر مادری به طور مساوی بین خودشان قسمت می كنند و بقیّه را به برادر و خواهر پدری می دهند و هر برادری دو برابر خواهر ارث می برد.
(مسأله 3369) اگر وارث میّت فقط «برادر و خواهر و زن» او باشد، زن ارث خود را به تفصیلی كه در «ارث زن و شوهر» گفته می شود می برد و خواهر و برادر به نحوی كه در مسائل گذشته گفته شد، ارث خود را می برند; و نیز اگر زنی بمیرد و وارث او فقط «خواهر و برادر و شوهر» او باشد، شوهر نصف مال را می برد و خواهر و برادر به نحوی كه در مسائل گذشته گفته شد، ارث خود را می برند ولی با ارث بردن زن یا شوهر، از سهم برادر و خواهر مادری چیزی كم نمی شود و از سهم برادر و خواهر پدر و مادری یا پدری كم می شود، مثلاً اگر وارث میّت «شوهر و برادر و خواهر مادری» و «برادر و خواهر پدر و مادری» او باشد، نصف مال به شوهر می رسد و یك قسمت از سه قسمت اصل مال را به برادر و خواهر مادری می دهند و آنچه می ماند مال برادر و خواهر پدر و مادری است، پس اگر همه مال او شش هزار تومان باشد، سه هزار تومان به شوهر و دو هزار تومان به برادر و خواهر مادری و یك هزار تومان به برادر و خواهر پدر و مادری می دهند.
[583]
(مسأله 3370) اگر میّت خواهر و برادر نداشته باشد، سهم ارث آنان را به اولاد آنها می دهند، و سهم برادرزاده و خواهر زاده مادری به طور مساوی بین آنان قسمت می شود و از سهمی كه به برادرزاده و خواهرزاده پدری یا پدر و مادری می رسد، هر پسری دو برابر دختر می برد.
(مسأله 3371) اگر وارث میّت فقط «یك جدّ» یا «یك جدّه» باشد، چه پدری باشد و چه مادری، همه مال به او می رسد و با بودن جدّ میّت، پدر جدّ او ارث نمی برد.
(مسأله 3372) اگر وارث میّت فقط «جدّ و جدّه پدری» باشد، مال سه قسمت می شود، دو قسمت را جدّ و یك قسمت را جدّه می برد و اگر «جدّ و جدّه مادری» باشد، مال را به طور مساوی بین خودشان قسمت می كنند.
(مسأله 3373) اگر وارث میّت فقط «یك جدّ» یا «جدّه پدری» و «یك جدّ» یا «جدّه مادری» باشد، مال سه قسمت می شود، دو قسمت را جدّ یا جدّه پدری و یك قسمت را جدّ یا جدّه مادری می برد.
(مسأله 3374) اگر وارث میّت، «جدّ و جدّه پدری» و «جدّ و جدّه مادری» باشد، مال سه قسمت می شود، یك قسمت آن را جدّ و جدّه مادری به طور مساوی بین خودشان قسمت می كنند و دو قسمت آن را به جدّ و جدّه پدری می دهند، و جدّ دو برابر جدّه می برد.
(مسأله 3375) اگر وارث میّت فقط «زن و جدّ و جدّه پدری» و «جدّ و جدّه مادری» او باشد، زن ارث خود را به تفصیلی كه در مسأله 3394 به بعد گفته می شود می برد و یك قسمت از سه قسمت اصل مال را به جدّ و جدّه مادری می دهند كه به طور مساوی بین خودشان قسمت كنند و بقیّه را به جدّ و جدّه پدری می دهند، و جدّ دو برابر جدّه می برد; و اگر وارث میّت «شوهر و جدّ و جدّه» باشد، شوهر نصف مال را می برد و جدّ و جدّه به دستوری كه در مسائل گذشته گفته شد، ارث خود را می برند.
(مسأله 3376) اگر وارث میّت «پدر بزرگ» یا «مادر بزرگ» یا هر دوی آنان با «برادر» یا «خواهر» و یا هر دو، و یا با «برادرزاده» یا «خواهرزاده» و یا هر دو باشند، در همه این موارد پدربزرگ حكم یك برادر و مادربزرگ حكم یك خواهر را برای میّت دارند، ولی مانع از ارث بردن برادرزاده و خواهرزاده نمی شوند.
[584]
ارث طبقه سوم
(مسأله 3377) طبقه سوّم، «عمو، عمّه، دایی، خاله و فرزندان آنان» هستند به تفصیلی كه گفته شد كه اگر از طبقه اوّل و دوم كسی نباشد، اینها ارث می برند.
(مسأله 3378) اگر وارث میّت فقط «یك عمو» یا «یك عمّه» باشد ـ چه پدر و مادری باشد، یعنی با پدر میّت از یك پدر و مادر باشند یا پدری باشد یا مادری ـ همه مال به او می رسد، و اگر «چند عمو» یا «چند عمّه» باشد و همه پدری و مادری یا همه پدری باشند، مال به طور مساوی بین آنان قسمت می شود، و اگر «عمو و عمّه» هر دو باشند و همه پدر و مادری یا همه پدری باشند، عمو دو برابر عمّه می برد، مثلاً اگر وارث میّت «دو عمو و یك عمّه» باشد، مال را پنج قسمت می كنند، یك قسمت را به عمّه می دهند وچهار قسمت را عموها به طور مساوی بین خودشان قسمت می كنند.
(مسأله 3379) اگر وارث میّت فقط «چند عموی مادری» یا «چند عمّه مادری» باشد، مال به طور مساوی بین آنان قسمت می شود، ولی اگر فقط «چند عمو و عمّه مادری» داشته باشد، بنابر احتیاط واجب باید با هم صلح كنند.
(مسأله 3380) اگر وارث میّت «عمو و عمّه» باشد و بعضی پدری و بعضی مادری و بعضی پدر و مادری باشند، عمو و عمّه پدری ارث نمی برند، پس اگر میّت «یك عمو» یا «یك عمّه مادری» داشته باشد، مال را شش قسمت می كنند، یك قسمت را به عمو یا عمّه مادری و بقیّه را به عمو و عمّه پدر و مادری می دهند، و عموی پدر و مادری دو برابر عمّه پدر و مادری ارث می برد، و اگر هم عمو و هم عمّه مادری داشته باشد، مال را سه قسمت می كنند، دو قسمت را به عمو و عمّه پدر و مادری می دهند و عمو دو برابر عمّه می برد و یك قسمت را به عمو و عمّه مادری می دهند، و احتیاط واجب آن است كه عمو و عمه مادری در تقسیم با یكدیگر صلح كنند.
(مسأله 3381) عمو یا عمه پدر و مادری، مانع از ارث بردن عمو و عمه پدری می شود ولی اگر میّت عمو و عمه پدر و مادری نداشته باشد، ارث عمو و عمه پدری مانند ارث عمو و عمه پدر و مادری محاسبه می شود.
(مسأله 3382) اگر وارث میّت فقط «یك دایی» یا «یك خاله» باشد، همه مال به او می رسد، و اگر «دایی و خاله» باشند و همه مادری باشند، مال به طور مساوی بین آنان
[585]
قسمت می شود، و اگر همه پدر و مادری یا پدری باشند، احتیاط واجب آن است كه در تقسیم با یكدیگر صلح كنند.
(مسأله 3383) اگر وارث میّت فقط «یك دایی یا یك خاله مادری» و «دایی و خاله پدر و مادری» و «دایی و خاله پدری» باشد، دایی و خاله پدری ارث نمی برند، و مال را شش قسمت می كنند، یك قسمت را به دایی یا خاله مادری می دهند و بقیّه را به دایی و خاله پدر و مادری می دهند و احتیاط واجب آن است كه در تقسیم با یكدیگر صلح كنند.
(مسأله 3384) اگر وارث میّت فقط «دایی و خاله پدری» و «دایی و خاله مادری» و «دایی و خاله پدر و مادری» باشد، دایی و خاله پدری ارث نمی برند و باید مال را سه قسمت كنند، یك قسمت آن را دایی و خاله مادری به طور مساوی بین خودشان قسمت می نمایند و بقیّه را به دایی و خاله پدر و مادری می دهند و احتیاط واجب آن است كه اینان در تقسیم با یكدیگر صلح كنند.
(مسأله 3385) دایی یا خاله پدر و مادری، مانع از ارث بردن دایی و خاله پدری می شود ولی اگر میّت دایی و خاله پدر و مادری نداشته باشد، ارث دایی و خاله پدری مانند ارث دایی و خاله پدر و مادری محاسبه می شود.
(مسأله 3386) اگر وارث میّت «یك دایی یا یك خاله» و «یك عمو یا یك عمّه» باشد، مال را سه قسمت می كنند، یك قسمت را دایی یا خاله و بقیّه را عمو یا عمّه می برد.
(مسأله 3387) اگر وارث میّت «یك دایی یا یك خاله» و «عمو» و «عمّه» باشد، چنانچه عمو و عمّه، پدر و مادری یا پدری باشند، مال را سه قسمت می كنند، یك قسمت را دایی یا خاله می برد و از بقیّه دو قسمت به عمو و یك قسمت به عمّه می دهند، بنابراین اگر مال را نُه قسمت كنند، سه قسمت را به دایی یا خاله و چهار قسمت را به عمو و دو قسمت را به عمّه می دهند.
(مسأله 3388) اگر وارث میّت «یك دایی یا یك خاله» و «یك عمو یا یك عمّه مادری» و «عمو و عمّه پدر و مادری یا پدری» باشد، مال را سه قسمت می كنند، یك قسمت آن را به دایی یا خاله می دهند و دو قسمت باقی مانده را شش قسمت می كنند، یك قسمت را به عمو یا عمّه مادری و بقیّه را به عمو و عمّه پدر و مادری یا پدری می دهند، و عمو دو برابر عمّه ارث می برد، بنابر این اگر مال را نُه قسمت كنند، سه
[586]
قسمت را به دایی یا خاله و یك قسمت را به عمو یا عمّه مادری و پنج قسمت دیگر را به عمو و عمّه پدر و مادری یا پدری می دهند.
(مسأله 3389) اگر وارث میّت «یك دایی یا یك خاله» و «عمو وعمّه مادری» و «عمو و عمّه پدر و مادری یا پدری» باشد، مال را سه قسمت می كنند، یك قسمت را دایی یا خاله می برد و دو قسمت باقی مانده را سه سهم می كنند، یك سهم آن را به عمو وعمّه مادری می دهند كه بنابر احتیاط واجب با هم مصالحه می كنند و دو سهم دیگر را بین عمو وعمّه پدر و مادری یا پدری قسمت می نمایند و عمو دو برابر عمّه می برد، بنابراین اگر مال را نُه قسمت كنند، سه قسمت آن سهم خاله یا دایی و دو قسمت سهم عمو و عمّه مادری و چهار قسمت سهم عمو و عمّه پدر و مادری یا پدری می باشد.
(مسأله 3390) اگر وارث میّت «چند دایی و چند خاله» باشد كه همه پدر و مادری یا پدری یا مادری باشند و «عمو و عمّه» هم داشته باشد، مال سه سهم می شود، دو سهم آن را به دستوری كه در مسأله پیش گفته شد، عمو و عمّه بین خودشان قسمت می كنند و یك سهم آن را دایی ها و خاله ها، اگر مادری باشند، به طور مساوی بین خودشان تقسیم می نمایند ولی اگر پدری یا پدر و مادری باشند، احتیاطاً باید با هم مصالحه كنند.
(مسأله 3391) اگر وارث میّت «دایی یا خاله مادری» و «چند دایی و خاله پدر و مادری یا پدری» و «عمو و عمّه» باشد، مال سه سهم می شود، دو سهم آن را به دستوری كه سابقاً گفته شد عمو و عمّه بین خودشان قسمت می كنند، پس اگر میّت یك دایی یا یك خاله مادری داشته باشد، یك سهم دیگر آن را شش قسمت می كنند، یك قسمت را به دایی یا خاله مادری می دهند و بقیّه را به دایی و خاله پدر و مادری یا پدری می دهند كه بنابر احتیاط واجب باید در تقسیم آن با هم صلح كنند، و اگر چند دایی مادری یا چند خاله مادری یا هم دایی مادری و هم خاله مادری داشته باشد، آن یك سهم را سه قسمت می كنند، یك قسمت را دایی ها و خاله های مادری به طور مساوی بین خودشان قسمت می كنند و بقیّه را به دایی و خاله پدر و مادری یا پدری می دهند كه بنابر احتیاط واجب باید در تقسیم آن با هم صلح كنند.
(مسأله 3392) اگر میّت عمو و عمّه و دایی و خاله نداشته باشد، مقداری كه به عمو و عمّه می رسد، به فرزندان آنان و مقداری كه به دایی و خاله می رسد، به فرزندان آنان داده
[587]
می شود.
(مسأله 3393) اگر وارث میّت «عمو و عمّه و دایی و خاله پدر» و «عمو و عمّه و دایی و خاله مادرِ» او باشند، مال سه سهم می شود، یك سهم آن مال عمو و عمّه و دایی و خاله مادر میّت است و دو سهم دیگر آن را به عمو و عمّه و دایی و خاله پدر میّت می دهند و طریقه تقسیم ارث در بین هر یك از عموها و عمه ها و خاله ها و دایی های پدر و مادر میّت، بههمان ترتیبی است كه در مسائل گذشته بیان شد.
ارث زن و شوهر از یكدیگر
(مسأله 3394) اگر زن دائمی بمیرد و فرزند نداشته باشد، نصف همه مال را شوهر او و بقیّه را ورثه دیگر می برند، و اگر از آن شوهر یا از شوهر سابق فرزند داشته باشد، یك چهارم همه مال را شوهر و بقیّه را ورثه دیگر می برند.
(مسأله 3395) اگر مردی بمیرد و فرزند نداشته باشد، یك چهارم مال او را زن و بقیّه را ورثه دیگر می برند، و اگر از آن زن یا از زن دیگر فرزند داشته باشد، یك هشتم مال را زن و بقیّه را ورثه دیگر می برند، و زن از همه اموال ارث می برد، ولی زنی كه از لحاظ سنی و داشتن یا نداشتن اولاد و جهات دیگر، مظنه ماندن او در خانه مرد كم است، از زمین خانه ای كه محل زندگی مرد و خانواده او بوده و قیمت آن زمین ارث نمی برد و نیز از خود هوایی آن، مثل بنا و درخت ارث نمی برد و فقط از قیمت هوایی ارث می برد و همچنین از زمین ها و خانه های دیگر مرد كه به عنوان سرمایه او محسوب می شدند و نه محل زندگی خانواده اش، ارث می برد.
(مسأله 3396) اگر زنی بمیرد و جز شوهر هیچ وارثی نداشته باشد، همه مال او به شوهر می رسد، و اگر مردی بمیرد و جز زن وارث دیگری نداشته باشد، یك چهارم مال به زن می رسد، و بقیّه مال امام مسلمین است كه در زمان غیبت به فقیه جامع الشرایط داده می شود.
(مسأله 3397) بنابر این قول كه زن از برخی از اموال ارث نمی برد، اگر زن بخواهد در چیزهایی كه از آنها ارث نمی برد تصرّف كند، باید از ورثه دیگر اجازه بگیرد و نیز ورثه تا سهم زن را نداده اند، بنابر احتیاط واجب نباید در بنا و چیزهایی كه زن از قیمت آنها ارث می برد، بدون اجازه او تصرّف كنند و چنانچه پیش از دادن سهم زن اینها را بفروشند، در
[588]
صورتی كه زن معامله را اجازه دهد، صحیح و گرنه نسبت به سهم او باطل است.
(مسأله 3398) اگر بخواهند بنا و درخت و مانند آن را قیمت نمایند، باید حساب كنند كه اگر آنها بدون اجاره در زمین بمانند تا از بین بروند، چقدر ارزش دارند و سهم زن را از آن قیمت بدهند.
(مسأله 3399) اگر میّت بیش از یك زن دائم داشته باشد، چنانچه فرزند نداشته باشد، باید یك چهارم مال و اگر فرزند داشته باشد باید یك هشتم مال را به شرحی كه گفته شد به طور مساوی بین زنان او قسمت كنند، اگرچه شوهر با هیچ یك از آنان یا بعض آنان نزدیكی نكرده باشد، ولی اگر در مرضی كه با آن از دنیا رفته، زنی را عقد كرده و با او نزدیكی نكرده باشد، آن زن از او ارث نمی برد و حقّ مهر هم ندارد.
(مسأله 3400) اگر زن در حال بیماری شوهر كند و به همان بیماری بمیرد، شوهرش، اگرچه با او آمیزش نكرده باشد، از او ارث می برد.
(مسأله 3401) اگر زن را ـ به ترتیبی كه در احكام طلاق گفته شد ـ طلاق رجعی بدهد، هر یك از زن یا شوهر اگر در بین عدّه زن بمیرد، دیگری از او ارث می برد ولی اگر بعد از گذشتن عدّه رجعی یا در عدّه طلاق بائن یكی از آنان بمیرد، دیگری از او ارث نمی برد.
(مسأله 3402) اگر شوهر در حال بیماری زن خود را طلاق دهد و پیش از تمام شدن دوازده ماه قمری بمیرد، زن با سه شرط از او ارث می برد:
اوّل: آن كه زن در این مدّت شوهر دیگری نكرده باشد. دوم: زن به واسطه بی میلی به شوهر، مالی به او نداده باشد كه به طلاق دادن راضی شود، بلكه اگر چیزی هم به شوهر ندهد ولی طلاق به تقاضای زن باشد، باز هم ارث بردن او اشكال دارد. سوم: شوهر در همان مرضی كه زن را طلاق داده، به واسطه آن بیماری یا به جهت دیگری بمیرد، پس اگر از آن بیماری خوب شود و به جهت دیگری از دنیا برود، زن از او ارث نمی برد.
(مسأله 3403) لباس یا چیزهایی كه مرد به زن بخشیده است، بعد از طلاق یا وفات شوهر جزء اموال زن است ولی اگر لباس یا مانند آن را مرد به زن نبخشیده باشد بلكه برای پوشیدن و استفاده زن خود گرفته باشد، اگرچه زن آن را پوشیده باشد، بعد از مردن شوهر، جزء اموال شوهر است.
(مسأله 3404) اگر به واسطه وجود زن یا شوهر نقصی در سهام ورثه پدید آید، از
[589]
سهم «زن» و «شوهر» و «مادر» و «برادران و خواهران مادری» و «پدر بزرگ و مادر بزرگ مادری» و «دایی ها» و «خاله ها» چیزی كسر نمی شود، بلكه آنان تمام سهام خود را از اصل مال می برند، و نقص وارد شده از سهام «پدر» و «برادران و خواهران پدر و مادری یا پدری» و «پدر بزرگ و مادر بزرگ پدری» و «عموها» و «عمّه ها» كسر می شود.
(مسأله 3405) در ازدواج موقّت بین زن و شوهر ارث نیست و چنانچه در ضمن عقد شرط كنند كه زن ارث ببرد، بنابر احتیاط با سایر ورثه مصالحه شود و ورثه او را راضی نمایند، ولی فرزندی كه از ازدواج موقّت به دنیا می آید مانند فرزندان زن دائم ارث می برد.
مسائل متفرّقه ارث
(مسأله 3406) «قرآن»، «انگشتر» و «شمشیر» میّت و «لباسی كه میّت پوشیده یا برای پوشیدن گرفته و دوخته است» ـ اگرچه نپوشیده باشد ـ متعلّق به پسر بزرگ تر است، و اگر میّت از این چهار چیز بیشتر از یكی داشته باشد، مثلاً دو قرآن یا دو انگشتر داشته باشد، چنانچه مورد استفاده باشد یا برای استفاده مهیّا شده باشد، متعلّق به پسر بزرگ تر است.
(مسأله 3407) اگر پسر بزرگ میّت بیش از یكی باشد ـ مثلاً از دو زن او در یك زمان دو پسر به دنیا آمده باشد ـ باید لباس و قرآن و انگشتر و شمشیر میّت را به طور مساوی بین خودشان تقسیم كنند.
(مسأله 3408) اگر پسر بزرگ تر میّت پیش از او مرده باشد، اشیای نامبرده را به بزرگ ترین پسری كه هنگام درگذشت میّت زنده است می دهند.
(مسأله 3409) اگر میّت بدهی داشته باشد، چنانچه بدهیِ او به اندازه مال او یا زیادتر باشد، باید چهار چیزی را هم كه مال پسر بزرگ تر است و در مسأله پیش گفته شد، بابت بدهی او بدهند و اگر قرضش كمتر از مال او باشد، بنابر احتیاط واجب باید از آن چهار چیزی هم كه به پسر بزرگ تر می رسد به نسبت به قرض او بدهند، مثلاً اگر همه دارایی او شصت هزار تومان باشد و به مقدار بیست هزار تومان آن از چیزهایی باشد كه مال پسر بزرگ تر است و سی هزار تومان هم قرض داشته باشد، بنابر احتیاط واجب پسر بزرگ باید به مقدار ده هزار تومان از آن چهار چیز را بابت قرض میّت بدهد.
[590]
(مسأله 3410) مسلمان از كافر ارث می برد ولی كافر، اگرچه پدر یا پسر میّت باشد، از او ارث نمی برد.
(مسأله 3411) اگر كافر بمیرد و وارث مسلمان داشته باشد، همه ارث او به وارث مسلمان می رسد، هرچند جزء دسته دوم یا سوم باشد، ولی اگر وارث مسلمانی نداشته باشد، ارث او به وارث كافر می رسد، لكن كافر «مُرْتَد» در این جهت حكم مسلمان را دارد كه ارث او به وارث كافر نمی رسد، بلكه اگر وارث مسلمان نداشته باشد، ارث او مال امام مسلمین است.
(مسأله 3412) اگر كسی یكی از خویشان خود را عمداً و به ناحق بكشد، از او ارث نمی برد، ولی اگر از روی خطا باشد، مثل آن كه سنگ به هوا بیندازد و اتّفاقاً به یكی از خویشان او بخورد و او را بكُشد، از او ارث می برد ولی از دیه قتل ارث نمی برد.
(مسأله 3413) قاتل اگرچه خود ارث نمی برد، ولی مانع ارث بردن دیگران نمی شود، بنابراین اگر به عنوان مثال فرزندی پدر خود را عمداً و به ناحق بكشد و میّت فرزند دیگری نداشته باشد، هرچند خود قاتل ارث نمی برد، ولی فرزندان او ارث می برند و اگر كسی از دسته اوّل وجود نداشته باشد، دسته دوم ارث می برند، و اگر دسته دوم هم وجود نداشته باشد، دسته سوم ارث می برند.
(مسأله 3414) هرگاه بخواهند ارث را تقسیم كنند، در صورتی كه میّت بچّه ای داشته باشد كه در شكم مادر باشد و در طبقه او وارث دیگری هم مانند اولاد و پدر و مادر باشند، برای بچّه ای كه در شكم است و اگر زنده به دنیا بیاید ارث می برد، سهم دو پسر را كنار می گذارند، ولی اگر احتمال بدهند كه بیشتر باشد، مثلاً احتمال بدهند كه زن به سه بچّه حامله باشد، سهم سه پسر را كنار می گذارند، و چنانچه مثلاً یك پسر یا یك دختر به دنیا آمد، زیادی را ورثه بین خودشان تقسیم می كنند.
(مسأله 3415) اگر كسی از دو راه با میّت خویشاوندی داشته باشد، در صورتی كه مانعی برای ارث بردن از هر دو طریق وجود نداشته باشد یا یكی مانع از طریق دیگری نگردد، از هر دو راه از او ارث می برد، بنابراین اگر زن و شوهر با یكدیگر خویشاوند باشند، علاوه بر ارث زن و شوهری، از جهت خویشاوندی نیز ارث می برند، از باب مثال اگر مردی بمیرد و زن او دختر عموی او باشد و وارث او فرزندان عمو باشند، زن از دو
[591]
جهت ارث می برد.
(مسأله 3416) اگر میّت هیچ وارثی نداشته باشد، همه مال او متعلّق به امام مسلمین است كه در زمان غیبت باید به فقیه جامع الشرایط پرداخت شود.
(مسأله 3417) اگر زمان درگذشت اشخاصی كه از هم ارث می برند و تقدّم و تأخّر مرگ آنان معلوم نباشد، اشخاص مزبور از یكدیگر ارث نمی برند ولی اگر دو یا چند نفر كه از یكدیگر ارث می برند به طور ناگهانی با هم غرق شوند و یا زیر آوار بمانند و با هم بمیرند و معلوم نشود كدام یك از آنان اوّل مرده است، همه از یكدیگر نسبت به آنچه قبل از مردن داشته اند ارث می برند، ولی آنچه را كه از یكدیگر ارث می برند به سایر ورثه آنان منتقل می شود و اگر یكی از آنان دارایی داشته باشد و دیگری نداشته باشد، كسی كه مال ندارد از دیگری ارث می برد، و در صورتی كه به سبب حوادث دیگری مانند تصادف اتومبیل یا سقوط هواپیما از دنیا رفته باشند، بنابر اقوی همین حكم جاری می شود.
(مسأله 3418) اگر تاریخ مرگ یكی از افرادی كه از هم ارث می برند معلوم و تاریخ مرگ دیگری از نظر تقدّم و تأخّر مجهول باشد، تنها كسی كه تاریخ مرگش مجهول است از دیگری ارث می برد.
(مسأله 3419) حقوقی كه به خانواده بازنشستگان پرداخت می شود، اگر پس انداز دوران خدمت باشد، جزء تركه میّت بوده و پس از ادای دَین و وصیّت به همه وارثان می رسد و آنچه كه از طرف خود اداره یا اداره بیمه پس از مرگ می دهند، تابع مقرّرات است و به هر كس بدهند مال او می شود.
(مسأله 3420) اگر وارث خُنْثای مشكل باشد ـ به گونه ای كه با هیچیك از نشانه های تعیین شده، مرد یا زن بودن او مشخّص نشود ـ نصف ارث یك مرد و نصف ارث یك زن را به او می دهند.
اوّل: «خویشاوندی نَسبی» كه خود به سه دسته تقسیم می شود و تفصیل آن در مسأله بعدی بیان می شود.
دوم: «خویشاوندی سببی»، یعنی رابطه ای كه به سبب نكاح دائم ایجاد می شود و به وسیله آن زن و شوهر از یكدیگر ارث می برند.
سوم: «وِلاء» كه به وسیله آن كسی كه بر دیگری یك نوع ولایت دارد ـ در صورت نبودن خویشاوندان نسبی ـ از او ارث می برد و آن بر سه قسم است:
1 ـ «وِلاء عِتق» كه موضوع آن در این زمان منتفی شده است. 2 ـ «ضِمان جَریره» یعنی این كه انسان با كسی قرار می گذارد كه در زندگی ضامن جنایات او باشد و در عوض از او ارث ببرد. 3 ـ «امامت» كه به واسطه آن امام مسلمین در برخی از صور كه بیان خواهد شد، از میّت ارث می برد.
(مسأله 3348) كسانی كه به واسطه خویشاوندی نسبی ارث می برند، سه طبقه هستند:
طبقه اوّل: پدر و مادر و فرزندان میّت و با نبودن فرزندان، اولاد آنها هر چه پایین روند هر كدام آنان كه به میّت نزدیك تر باشد ارث می برد، و تا یك نفر از این طبقه وجود داشته باشد، دسته دوم ارث نمی برند. طبقه دوم: جدّ، یعنی پدر بزرگ و پدر او هر چه بالا رود و جدّه، یعنی مادر بزرگ و مادر او هر چه بالا رود، پدری باشند یا مادری، و خواهر و برادر، و با نبودن برادر و خواهر، اولاد ایشان هر كدام آنان كه به میّت نزدیك تر باشد ارث می برد، و تا یك نفر از این طبقه وجود داشته باشد، طبقه سوم ارث نمی برند. طبقه سوم: عمو و عمّه و دایی و خاله هر چه بالا روند و فرزندان آنان هر چه پایین روند و تا
[579]
یك نفر از عموها و عمّه ها و دایی ها و خاله های میّت زنده باشند، فرزندان آنان ارث نمی برند، ولی اگر میّت عموی پدری و پسر عموی پدر و مادری داشته باشد و غیر از اینها وارثی نداشته باشد، ارث به پسر عموی پدر و مادری می رسد و عموی پدری ارث نمی برد.
(مسأله 3349) اگر عمو و عمّه و دایی و خاله خود میّت و فرزندان آنان و اولادِ فرزندان آنان وجود نداشته باشند، عمو و عمّه و دایی و خاله پدر و مادر میّت ارث می برند، و اگر اینها نباشند، فرزندان آنها ارث می برند، و اگر اینها هم نباشند، عمو و عمّه و دایی و خاله جد و جدّه میّت و اگر اینها نباشند، فرزندان آنها ارث می برند.
(مسأله 3350) زن و شوهر به تفصیلی كه بعد گفته می شود، از یكدیگر ارث می برند.
ارث طبقه اوّل
(مسأله 3351) اگر وارث میّت فقط یك نفر از طبقه اوّل باشد، مثلاً «پدر» یا «مادر» یا «یك پسر» یا «یك دختر» باشد، همه مالِ میّت به او می رسد، و اگر «چند پسر» یا «چند دختر» باشند، همه مال به طور مساوی بین آنان قسمت می شود، و اگر «یك پسر و یك دختر» باشد مال را سه قسمت می كنند، دو قسمت را پسر و یك قسمت را دختر می برد، و اگر «چند پسر و چند دختر» باشند، مال را به گونه ای قسمت می كنند كه هر پسری دو برابر دختر ارث ببرد، مثلاً اگر شش هزار تومان به ارث مانده باشد و میّت پنج پسر و دو دختر داشته باشد، به هر دختر پانصد تومان و به هر پسر هزار تومان می رسد.
(مسأله 3352) اگر وارث میّت فقط «پدر و مادر» او باشند، مال سه قسمت می شود، دو قسمت آن را پدر و یك قسمت را مادر می برد، ولی اگر میّت «دو برادر» یا «چهار خواهر» یا «یك برادر و دو خواهر» داشته باشد كه همه آنان پدری باشند ـ یعنی پدر آنان با پدر میّت یكی باشد، خواه مادر آنها هم با مادر میّت یكی باشد یا نه ـ اگرچه تا میّت پدر و مادر داشته باشد اینها ارث نمی برند، اما به واسطه بودن اینها، مادر یك ششم مال را می برد و بقیّه را به پدر می دهند.
(مسأله 3353) اگر وارث میّت فقط «پدر و مادر و یك دختر» باشد، چنانچه میّت «دو برادر» یا «چهار خواهر» یا «یك برادر و دو خواهر» پدری نداشته باشد، مال را پنج قسمت می كنند، پدر و مادر هر كدام یك قسمت و دختر سه قسمت آن را می برد، و اگر
[580]
«دو برادر» یا «چهار خواهر» یا «یك برادر و دو خواهر» پدری داشته باشد، مال را شش قسمت می كنند، پدر و مادر هر كدام یك قسمت و دختر سه قسمت می برد و یك قسمت باقی مانده را چهار قسمت می كنند، یك قسمت را به پدر و سه قسمت را به دختر می دهند، مثلاً اگر مال میّت را 24 قسمت كنند، 15 قسمت آن را به دختر و 5 قسمت آن را به پدر و 4 قسمت آن را به مادر می دهند.
(مسأله 3354) اگر وارث میّت فقط «پدر و مادر و یك پسر» باشند، مال را شش قسمت می كنند، پدر و مادر هر كدام یك قسمت و پسر چهار قسمت آن را می برد، و اگر «چند پسر» یا «چند دختر» باشند، آن چهار قسمت را به طور مساوی بین خودشان قسمت می كنند و اگر «پسر و دختر» باشند، آن چهار قسمت را طوری تقسیم می كنند كه هر پسری دو برابر دختر ببرد.
(مسأله 3355) اگر وارث میّت فقط «پدر و یك پسر» یا «مادر و یك پسر» باشد، مال را شش قسمت می كنند، یك قسمت آن را پدر یا مادر و پنج قسمت را پسر می برد و اگر چند پسر باشند، آن پنج قسمت را به طور مساوی بین خود تقسیم می كنند.
(مسأله 3356) اگر وارث میّت فقط «پدر» یا «مادر» با «پسر و دختر» باشد، مال را شش قسمت می كنند، یك قسمت آن را پدر یا مادر می برد و بقیّه را طوری قسمت می كنند كه هر پسری دو برابر دختر ببرد.
(مسأله 3357) اگر وارث میّت فقط «پدر و یك دختر» یا «مادر و یك دختر» باشد، مال را چهار قسمت می كنند، یك قسمت آن را پدر یا مادر و بقیّه را دختر می برد.
(مسأله 3358) اگر وارث میّت فقط «پدر و چند دختر» یا «مادر و چند دختر» باشد، مال را پنج قسمت می كنند، یك قسمت را پدر یا مادر می برد و چهار قسمت را دخترها به طور مساوی بین خودشان قسمت می كنند.
(مسأله 3359) اگر میّت فرزند نداشته باشد، نوه پسری او ـ اگرچه دختر باشد ـ سهم پسر میّت را می برد و نوه دختری او ـ اگرچه پسر باشد ـ سهم دختر میّت را می برد، مثلاً اگر میّت «یك پسر» از دختر خود و« یك دختر» از پسر خود داشته باشد، مال را سه قسمت می كنند، یك قسمت را به پسر دختر و دو قسمت را به دختر پسر می دهند.
(مسأله 3360) مقصود از فرزندی كه از انسان ارث می برد، بچّه ای است كه از نطفه او
[581]
متولّد شده باشد، خواه از زن دائم باشد یا موقّت، پس اگر كسی بچّه دار نشود و بچّه ای را از پرورشگاه یا از دیگران به فرزندی قبول كند، آن بچّه فرزند او نمی شود و از او ارث نمی برد، مگر این كه در زمان حیات خود چیزی را به او ببخشد، و جایز نیست شناسنامه او را نیز به نام خود بگیرد تا حكم اولاد نسبی بر او جاری شود، هر چند اصل عمل او از نظر عاطفی كار خوبی است و اجر و ثواب نیز دارد.
ارث طبقه دوم
(مسأله 3361) طبقه دوم از كسانی كه به واسطه خویشاوندی نَسَبی ارث می برند عبارتند از «جدّ»، یعنی پدر بزرگ و «جدّه»، یعنی مادربزرگ و «برادران» و «خواهران» میّت، و اگر برادر و خواهر نداشته باشد، اولاد آنها ارث می برند.
(مسأله 3362) اگر وارث میّت فقط «یك برادر» یا «یك خواهر» باشد، همه مال به او می رسد و اگر «چند برادر» یا «چند خواهر» پدر و مادری باشد، مال به طور مساوی بین آنان قسمت می شود، و اگر «برادر و خواهر پدر ومادری» با هم باشند، هر برادری دو برابر خواهر می برد، مثلاً اگر «دو برادر و یك خواهر پدر و مادری» داشته باشد، مال را پنج قسمت می كنند، هر یك از برادرها دو قسمت و خواهر یك قسمت آن را می برد.
(مسأله 3363) اگر میّت «برادر و خواهر پدر و مادری» داشته باشد، «برادر یا خواهر پدری» كه از مادر با میّت جدا است ارث نمی برد و اگر برادر و خواهر پدر و مادری نداشته باشد، چنانچه فقط «یك خواهر» یا «یك برادر» پدری داشته باشد، همه مال به او می رسد و اگر «چند برادر» یا «چند خواهرِ پدری» داشته باشد، مال به طور مساوی بین آنان قسمت می شود و اگر «برادر و خواهر پدری» داشته باشد، هر برادری دو برابر خواهر می برد.
(مسأله 3364) اگر وارث میّت فقط «یك خواهر» یا «یك برادرِ» مادری باشد كه از پدر با میّت جدا است، همه مال به او می رسد و اگر «چند برادر مادری» یا «چند خواهر مادری» یا «چند برادر و خواهر مادری» باشند، مال به طور مساوی بین آنان قسمت می شود.
(مسأله 3365) اگر میّت «برادر و خواهر پدر و مادری» و «برادر و خواهر پدری» و «یك برادر مادری» یا «یك خواهر مادری» داشته باشد، برادر و خواهر پدری ارث نمی برند و مال را شش قسمت می كنند، یك قسمت آن را به برادر یا خواهر مادری و بقیّه
[582]
را به برادر و خواهر پدر و مادری می دهند و هر برادری دو برابر خواهر ارث می برد.
(مسأله 3366) اگر میّت «برادر و خواهر پدر و مادری» و «برادر و خواهر پدری» و «برادر و خواهر مادری» داشته باشد، برادر و خواهر پدری ارث نمی برند و مال را سه قسمت می كنند، یك قسمت آن را برادر و خواهر مادری به طور مساوی بین خودشان قسمت می كنند و بقیّه را به برادر و خواهر پدر و مادری می دهند و هر برادری دو برابر خواهر ارث می برد.
(مسأله 3367) اگر وارث میّت فقط «برادر و خواهر پدری» و «یك برادر مادری» یا «یك خواهر مادری» باشد، مال را شش قسمت می كنند، یك قسمت آن را برادر یا خواهر مادری می برد و بقیّه را به برادر و خواهر پدری می دهند و هر برادری دو برابر خواهر ارث می برد.
(مسأله 3368) اگر وارث میّت فقط «برادر و خواهر پدری» و چند «برادر و خواهر مادری» باشد، مال را سه قسمت می كنند، یك قسمت آن را برادر و خواهر مادری به طور مساوی بین خودشان قسمت می كنند و بقیّه را به برادر و خواهر پدری می دهند و هر برادری دو برابر خواهر ارث می برد.
(مسأله 3369) اگر وارث میّت فقط «برادر و خواهر و زن» او باشد، زن ارث خود را به تفصیلی كه در «ارث زن و شوهر» گفته می شود می برد و خواهر و برادر به نحوی كه در مسائل گذشته گفته شد، ارث خود را می برند; و نیز اگر زنی بمیرد و وارث او فقط «خواهر و برادر و شوهر» او باشد، شوهر نصف مال را می برد و خواهر و برادر به نحوی كه در مسائل گذشته گفته شد، ارث خود را می برند ولی با ارث بردن زن یا شوهر، از سهم برادر و خواهر مادری چیزی كم نمی شود و از سهم برادر و خواهر پدر و مادری یا پدری كم می شود، مثلاً اگر وارث میّت «شوهر و برادر و خواهر مادری» و «برادر و خواهر پدر و مادری» او باشد، نصف مال به شوهر می رسد و یك قسمت از سه قسمت اصل مال را به برادر و خواهر مادری می دهند و آنچه می ماند مال برادر و خواهر پدر و مادری است، پس اگر همه مال او شش هزار تومان باشد، سه هزار تومان به شوهر و دو هزار تومان به برادر و خواهر مادری و یك هزار تومان به برادر و خواهر پدر و مادری می دهند.
[583]
(مسأله 3370) اگر میّت خواهر و برادر نداشته باشد، سهم ارث آنان را به اولاد آنها می دهند، و سهم برادرزاده و خواهر زاده مادری به طور مساوی بین آنان قسمت می شود و از سهمی كه به برادرزاده و خواهرزاده پدری یا پدر و مادری می رسد، هر پسری دو برابر دختر می برد.
(مسأله 3371) اگر وارث میّت فقط «یك جدّ» یا «یك جدّه» باشد، چه پدری باشد و چه مادری، همه مال به او می رسد و با بودن جدّ میّت، پدر جدّ او ارث نمی برد.
(مسأله 3372) اگر وارث میّت فقط «جدّ و جدّه پدری» باشد، مال سه قسمت می شود، دو قسمت را جدّ و یك قسمت را جدّه می برد و اگر «جدّ و جدّه مادری» باشد، مال را به طور مساوی بین خودشان قسمت می كنند.
(مسأله 3373) اگر وارث میّت فقط «یك جدّ» یا «جدّه پدری» و «یك جدّ» یا «جدّه مادری» باشد، مال سه قسمت می شود، دو قسمت را جدّ یا جدّه پدری و یك قسمت را جدّ یا جدّه مادری می برد.
(مسأله 3374) اگر وارث میّت، «جدّ و جدّه پدری» و «جدّ و جدّه مادری» باشد، مال سه قسمت می شود، یك قسمت آن را جدّ و جدّه مادری به طور مساوی بین خودشان قسمت می كنند و دو قسمت آن را به جدّ و جدّه پدری می دهند، و جدّ دو برابر جدّه می برد.
(مسأله 3375) اگر وارث میّت فقط «زن و جدّ و جدّه پدری» و «جدّ و جدّه مادری» او باشد، زن ارث خود را به تفصیلی كه در مسأله 3394 به بعد گفته می شود می برد و یك قسمت از سه قسمت اصل مال را به جدّ و جدّه مادری می دهند كه به طور مساوی بین خودشان قسمت كنند و بقیّه را به جدّ و جدّه پدری می دهند، و جدّ دو برابر جدّه می برد; و اگر وارث میّت «شوهر و جدّ و جدّه» باشد، شوهر نصف مال را می برد و جدّ و جدّه به دستوری كه در مسائل گذشته گفته شد، ارث خود را می برند.
(مسأله 3376) اگر وارث میّت «پدر بزرگ» یا «مادر بزرگ» یا هر دوی آنان با «برادر» یا «خواهر» و یا هر دو، و یا با «برادرزاده» یا «خواهرزاده» و یا هر دو باشند، در همه این موارد پدربزرگ حكم یك برادر و مادربزرگ حكم یك خواهر را برای میّت دارند، ولی مانع از ارث بردن برادرزاده و خواهرزاده نمی شوند.
[584]
ارث طبقه سوم
(مسأله 3377) طبقه سوّم، «عمو، عمّه، دایی، خاله و فرزندان آنان» هستند به تفصیلی كه گفته شد كه اگر از طبقه اوّل و دوم كسی نباشد، اینها ارث می برند.
(مسأله 3378) اگر وارث میّت فقط «یك عمو» یا «یك عمّه» باشد ـ چه پدر و مادری باشد، یعنی با پدر میّت از یك پدر و مادر باشند یا پدری باشد یا مادری ـ همه مال به او می رسد، و اگر «چند عمو» یا «چند عمّه» باشد و همه پدری و مادری یا همه پدری باشند، مال به طور مساوی بین آنان قسمت می شود، و اگر «عمو و عمّه» هر دو باشند و همه پدر و مادری یا همه پدری باشند، عمو دو برابر عمّه می برد، مثلاً اگر وارث میّت «دو عمو و یك عمّه» باشد، مال را پنج قسمت می كنند، یك قسمت را به عمّه می دهند وچهار قسمت را عموها به طور مساوی بین خودشان قسمت می كنند.
(مسأله 3379) اگر وارث میّت فقط «چند عموی مادری» یا «چند عمّه مادری» باشد، مال به طور مساوی بین آنان قسمت می شود، ولی اگر فقط «چند عمو و عمّه مادری» داشته باشد، بنابر احتیاط واجب باید با هم صلح كنند.
(مسأله 3380) اگر وارث میّت «عمو و عمّه» باشد و بعضی پدری و بعضی مادری و بعضی پدر و مادری باشند، عمو و عمّه پدری ارث نمی برند، پس اگر میّت «یك عمو» یا «یك عمّه مادری» داشته باشد، مال را شش قسمت می كنند، یك قسمت را به عمو یا عمّه مادری و بقیّه را به عمو و عمّه پدر و مادری می دهند، و عموی پدر و مادری دو برابر عمّه پدر و مادری ارث می برد، و اگر هم عمو و هم عمّه مادری داشته باشد، مال را سه قسمت می كنند، دو قسمت را به عمو و عمّه پدر و مادری می دهند و عمو دو برابر عمّه می برد و یك قسمت را به عمو و عمّه مادری می دهند، و احتیاط واجب آن است كه عمو و عمه مادری در تقسیم با یكدیگر صلح كنند.
(مسأله 3381) عمو یا عمه پدر و مادری، مانع از ارث بردن عمو و عمه پدری می شود ولی اگر میّت عمو و عمه پدر و مادری نداشته باشد، ارث عمو و عمه پدری مانند ارث عمو و عمه پدر و مادری محاسبه می شود.
(مسأله 3382) اگر وارث میّت فقط «یك دایی» یا «یك خاله» باشد، همه مال به او می رسد، و اگر «دایی و خاله» باشند و همه مادری باشند، مال به طور مساوی بین آنان
[585]
قسمت می شود، و اگر همه پدر و مادری یا پدری باشند، احتیاط واجب آن است كه در تقسیم با یكدیگر صلح كنند.
(مسأله 3383) اگر وارث میّت فقط «یك دایی یا یك خاله مادری» و «دایی و خاله پدر و مادری» و «دایی و خاله پدری» باشد، دایی و خاله پدری ارث نمی برند، و مال را شش قسمت می كنند، یك قسمت را به دایی یا خاله مادری می دهند و بقیّه را به دایی و خاله پدر و مادری می دهند و احتیاط واجب آن است كه در تقسیم با یكدیگر صلح كنند.
(مسأله 3384) اگر وارث میّت فقط «دایی و خاله پدری» و «دایی و خاله مادری» و «دایی و خاله پدر و مادری» باشد، دایی و خاله پدری ارث نمی برند و باید مال را سه قسمت كنند، یك قسمت آن را دایی و خاله مادری به طور مساوی بین خودشان قسمت می نمایند و بقیّه را به دایی و خاله پدر و مادری می دهند و احتیاط واجب آن است كه اینان در تقسیم با یكدیگر صلح كنند.
(مسأله 3385) دایی یا خاله پدر و مادری، مانع از ارث بردن دایی و خاله پدری می شود ولی اگر میّت دایی و خاله پدر و مادری نداشته باشد، ارث دایی و خاله پدری مانند ارث دایی و خاله پدر و مادری محاسبه می شود.
(مسأله 3386) اگر وارث میّت «یك دایی یا یك خاله» و «یك عمو یا یك عمّه» باشد، مال را سه قسمت می كنند، یك قسمت را دایی یا خاله و بقیّه را عمو یا عمّه می برد.
(مسأله 3387) اگر وارث میّت «یك دایی یا یك خاله» و «عمو» و «عمّه» باشد، چنانچه عمو و عمّه، پدر و مادری یا پدری باشند، مال را سه قسمت می كنند، یك قسمت را دایی یا خاله می برد و از بقیّه دو قسمت به عمو و یك قسمت به عمّه می دهند، بنابراین اگر مال را نُه قسمت كنند، سه قسمت را به دایی یا خاله و چهار قسمت را به عمو و دو قسمت را به عمّه می دهند.
(مسأله 3388) اگر وارث میّت «یك دایی یا یك خاله» و «یك عمو یا یك عمّه مادری» و «عمو و عمّه پدر و مادری یا پدری» باشد، مال را سه قسمت می كنند، یك قسمت آن را به دایی یا خاله می دهند و دو قسمت باقی مانده را شش قسمت می كنند، یك قسمت را به عمو یا عمّه مادری و بقیّه را به عمو و عمّه پدر و مادری یا پدری می دهند، و عمو دو برابر عمّه ارث می برد، بنابر این اگر مال را نُه قسمت كنند، سه
[586]
قسمت را به دایی یا خاله و یك قسمت را به عمو یا عمّه مادری و پنج قسمت دیگر را به عمو و عمّه پدر و مادری یا پدری می دهند.
(مسأله 3389) اگر وارث میّت «یك دایی یا یك خاله» و «عمو وعمّه مادری» و «عمو و عمّه پدر و مادری یا پدری» باشد، مال را سه قسمت می كنند، یك قسمت را دایی یا خاله می برد و دو قسمت باقی مانده را سه سهم می كنند، یك سهم آن را به عمو وعمّه مادری می دهند كه بنابر احتیاط واجب با هم مصالحه می كنند و دو سهم دیگر را بین عمو وعمّه پدر و مادری یا پدری قسمت می نمایند و عمو دو برابر عمّه می برد، بنابراین اگر مال را نُه قسمت كنند، سه قسمت آن سهم خاله یا دایی و دو قسمت سهم عمو و عمّه مادری و چهار قسمت سهم عمو و عمّه پدر و مادری یا پدری می باشد.
(مسأله 3390) اگر وارث میّت «چند دایی و چند خاله» باشد كه همه پدر و مادری یا پدری یا مادری باشند و «عمو و عمّه» هم داشته باشد، مال سه سهم می شود، دو سهم آن را به دستوری كه در مسأله پیش گفته شد، عمو و عمّه بین خودشان قسمت می كنند و یك سهم آن را دایی ها و خاله ها، اگر مادری باشند، به طور مساوی بین خودشان تقسیم می نمایند ولی اگر پدری یا پدر و مادری باشند، احتیاطاً باید با هم مصالحه كنند.
(مسأله 3391) اگر وارث میّت «دایی یا خاله مادری» و «چند دایی و خاله پدر و مادری یا پدری» و «عمو و عمّه» باشد، مال سه سهم می شود، دو سهم آن را به دستوری كه سابقاً گفته شد عمو و عمّه بین خودشان قسمت می كنند، پس اگر میّت یك دایی یا یك خاله مادری داشته باشد، یك سهم دیگر آن را شش قسمت می كنند، یك قسمت را به دایی یا خاله مادری می دهند و بقیّه را به دایی و خاله پدر و مادری یا پدری می دهند كه بنابر احتیاط واجب باید در تقسیم آن با هم صلح كنند، و اگر چند دایی مادری یا چند خاله مادری یا هم دایی مادری و هم خاله مادری داشته باشد، آن یك سهم را سه قسمت می كنند، یك قسمت را دایی ها و خاله های مادری به طور مساوی بین خودشان قسمت می كنند و بقیّه را به دایی و خاله پدر و مادری یا پدری می دهند كه بنابر احتیاط واجب باید در تقسیم آن با هم صلح كنند.
(مسأله 3392) اگر میّت عمو و عمّه و دایی و خاله نداشته باشد، مقداری كه به عمو و عمّه می رسد، به فرزندان آنان و مقداری كه به دایی و خاله می رسد، به فرزندان آنان داده
[587]
می شود.
(مسأله 3393) اگر وارث میّت «عمو و عمّه و دایی و خاله پدر» و «عمو و عمّه و دایی و خاله مادرِ» او باشند، مال سه سهم می شود، یك سهم آن مال عمو و عمّه و دایی و خاله مادر میّت است و دو سهم دیگر آن را به عمو و عمّه و دایی و خاله پدر میّت می دهند و طریقه تقسیم ارث در بین هر یك از عموها و عمه ها و خاله ها و دایی های پدر و مادر میّت، بههمان ترتیبی است كه در مسائل گذشته بیان شد.
ارث زن و شوهر از یكدیگر
(مسأله 3394) اگر زن دائمی بمیرد و فرزند نداشته باشد، نصف همه مال را شوهر او و بقیّه را ورثه دیگر می برند، و اگر از آن شوهر یا از شوهر سابق فرزند داشته باشد، یك چهارم همه مال را شوهر و بقیّه را ورثه دیگر می برند.
(مسأله 3395) اگر مردی بمیرد و فرزند نداشته باشد، یك چهارم مال او را زن و بقیّه را ورثه دیگر می برند، و اگر از آن زن یا از زن دیگر فرزند داشته باشد، یك هشتم مال را زن و بقیّه را ورثه دیگر می برند، و زن از همه اموال ارث می برد، ولی زنی كه از لحاظ سنی و داشتن یا نداشتن اولاد و جهات دیگر، مظنه ماندن او در خانه مرد كم است، از زمین خانه ای كه محل زندگی مرد و خانواده او بوده و قیمت آن زمین ارث نمی برد و نیز از خود هوایی آن، مثل بنا و درخت ارث نمی برد و فقط از قیمت هوایی ارث می برد و همچنین از زمین ها و خانه های دیگر مرد كه به عنوان سرمایه او محسوب می شدند و نه محل زندگی خانواده اش، ارث می برد.
(مسأله 3396) اگر زنی بمیرد و جز شوهر هیچ وارثی نداشته باشد، همه مال او به شوهر می رسد، و اگر مردی بمیرد و جز زن وارث دیگری نداشته باشد، یك چهارم مال به زن می رسد، و بقیّه مال امام مسلمین است كه در زمان غیبت به فقیه جامع الشرایط داده می شود.
(مسأله 3397) بنابر این قول كه زن از برخی از اموال ارث نمی برد، اگر زن بخواهد در چیزهایی كه از آنها ارث نمی برد تصرّف كند، باید از ورثه دیگر اجازه بگیرد و نیز ورثه تا سهم زن را نداده اند، بنابر احتیاط واجب نباید در بنا و چیزهایی كه زن از قیمت آنها ارث می برد، بدون اجازه او تصرّف كنند و چنانچه پیش از دادن سهم زن اینها را بفروشند، در
[588]
صورتی كه زن معامله را اجازه دهد، صحیح و گرنه نسبت به سهم او باطل است.
(مسأله 3398) اگر بخواهند بنا و درخت و مانند آن را قیمت نمایند، باید حساب كنند كه اگر آنها بدون اجاره در زمین بمانند تا از بین بروند، چقدر ارزش دارند و سهم زن را از آن قیمت بدهند.
(مسأله 3399) اگر میّت بیش از یك زن دائم داشته باشد، چنانچه فرزند نداشته باشد، باید یك چهارم مال و اگر فرزند داشته باشد باید یك هشتم مال را به شرحی كه گفته شد به طور مساوی بین زنان او قسمت كنند، اگرچه شوهر با هیچ یك از آنان یا بعض آنان نزدیكی نكرده باشد، ولی اگر در مرضی كه با آن از دنیا رفته، زنی را عقد كرده و با او نزدیكی نكرده باشد، آن زن از او ارث نمی برد و حقّ مهر هم ندارد.
(مسأله 3400) اگر زن در حال بیماری شوهر كند و به همان بیماری بمیرد، شوهرش، اگرچه با او آمیزش نكرده باشد، از او ارث می برد.
(مسأله 3401) اگر زن را ـ به ترتیبی كه در احكام طلاق گفته شد ـ طلاق رجعی بدهد، هر یك از زن یا شوهر اگر در بین عدّه زن بمیرد، دیگری از او ارث می برد ولی اگر بعد از گذشتن عدّه رجعی یا در عدّه طلاق بائن یكی از آنان بمیرد، دیگری از او ارث نمی برد.
(مسأله 3402) اگر شوهر در حال بیماری زن خود را طلاق دهد و پیش از تمام شدن دوازده ماه قمری بمیرد، زن با سه شرط از او ارث می برد:
اوّل: آن كه زن در این مدّت شوهر دیگری نكرده باشد. دوم: زن به واسطه بی میلی به شوهر، مالی به او نداده باشد كه به طلاق دادن راضی شود، بلكه اگر چیزی هم به شوهر ندهد ولی طلاق به تقاضای زن باشد، باز هم ارث بردن او اشكال دارد. سوم: شوهر در همان مرضی كه زن را طلاق داده، به واسطه آن بیماری یا به جهت دیگری بمیرد، پس اگر از آن بیماری خوب شود و به جهت دیگری از دنیا برود، زن از او ارث نمی برد.
(مسأله 3403) لباس یا چیزهایی كه مرد به زن بخشیده است، بعد از طلاق یا وفات شوهر جزء اموال زن است ولی اگر لباس یا مانند آن را مرد به زن نبخشیده باشد بلكه برای پوشیدن و استفاده زن خود گرفته باشد، اگرچه زن آن را پوشیده باشد، بعد از مردن شوهر، جزء اموال شوهر است.
(مسأله 3404) اگر به واسطه وجود زن یا شوهر نقصی در سهام ورثه پدید آید، از
[589]
سهم «زن» و «شوهر» و «مادر» و «برادران و خواهران مادری» و «پدر بزرگ و مادر بزرگ مادری» و «دایی ها» و «خاله ها» چیزی كسر نمی شود، بلكه آنان تمام سهام خود را از اصل مال می برند، و نقص وارد شده از سهام «پدر» و «برادران و خواهران پدر و مادری یا پدری» و «پدر بزرگ و مادر بزرگ پدری» و «عموها» و «عمّه ها» كسر می شود.
(مسأله 3405) در ازدواج موقّت بین زن و شوهر ارث نیست و چنانچه در ضمن عقد شرط كنند كه زن ارث ببرد، بنابر احتیاط با سایر ورثه مصالحه شود و ورثه او را راضی نمایند، ولی فرزندی كه از ازدواج موقّت به دنیا می آید مانند فرزندان زن دائم ارث می برد.
مسائل متفرّقه ارث
(مسأله 3406) «قرآن»، «انگشتر» و «شمشیر» میّت و «لباسی كه میّت پوشیده یا برای پوشیدن گرفته و دوخته است» ـ اگرچه نپوشیده باشد ـ متعلّق به پسر بزرگ تر است، و اگر میّت از این چهار چیز بیشتر از یكی داشته باشد، مثلاً دو قرآن یا دو انگشتر داشته باشد، چنانچه مورد استفاده باشد یا برای استفاده مهیّا شده باشد، متعلّق به پسر بزرگ تر است.
(مسأله 3407) اگر پسر بزرگ میّت بیش از یكی باشد ـ مثلاً از دو زن او در یك زمان دو پسر به دنیا آمده باشد ـ باید لباس و قرآن و انگشتر و شمشیر میّت را به طور مساوی بین خودشان تقسیم كنند.
(مسأله 3408) اگر پسر بزرگ تر میّت پیش از او مرده باشد، اشیای نامبرده را به بزرگ ترین پسری كه هنگام درگذشت میّت زنده است می دهند.
(مسأله 3409) اگر میّت بدهی داشته باشد، چنانچه بدهیِ او به اندازه مال او یا زیادتر باشد، باید چهار چیزی را هم كه مال پسر بزرگ تر است و در مسأله پیش گفته شد، بابت بدهی او بدهند و اگر قرضش كمتر از مال او باشد، بنابر احتیاط واجب باید از آن چهار چیزی هم كه به پسر بزرگ تر می رسد به نسبت به قرض او بدهند، مثلاً اگر همه دارایی او شصت هزار تومان باشد و به مقدار بیست هزار تومان آن از چیزهایی باشد كه مال پسر بزرگ تر است و سی هزار تومان هم قرض داشته باشد، بنابر احتیاط واجب پسر بزرگ باید به مقدار ده هزار تومان از آن چهار چیز را بابت قرض میّت بدهد.
[590]
(مسأله 3410) مسلمان از كافر ارث می برد ولی كافر، اگرچه پدر یا پسر میّت باشد، از او ارث نمی برد.
(مسأله 3411) اگر كافر بمیرد و وارث مسلمان داشته باشد، همه ارث او به وارث مسلمان می رسد، هرچند جزء دسته دوم یا سوم باشد، ولی اگر وارث مسلمانی نداشته باشد، ارث او به وارث كافر می رسد، لكن كافر «مُرْتَد» در این جهت حكم مسلمان را دارد كه ارث او به وارث كافر نمی رسد، بلكه اگر وارث مسلمان نداشته باشد، ارث او مال امام مسلمین است.
(مسأله 3412) اگر كسی یكی از خویشان خود را عمداً و به ناحق بكشد، از او ارث نمی برد، ولی اگر از روی خطا باشد، مثل آن كه سنگ به هوا بیندازد و اتّفاقاً به یكی از خویشان او بخورد و او را بكُشد، از او ارث می برد ولی از دیه قتل ارث نمی برد.
(مسأله 3413) قاتل اگرچه خود ارث نمی برد، ولی مانع ارث بردن دیگران نمی شود، بنابراین اگر به عنوان مثال فرزندی پدر خود را عمداً و به ناحق بكشد و میّت فرزند دیگری نداشته باشد، هرچند خود قاتل ارث نمی برد، ولی فرزندان او ارث می برند و اگر كسی از دسته اوّل وجود نداشته باشد، دسته دوم ارث می برند، و اگر دسته دوم هم وجود نداشته باشد، دسته سوم ارث می برند.
(مسأله 3414) هرگاه بخواهند ارث را تقسیم كنند، در صورتی كه میّت بچّه ای داشته باشد كه در شكم مادر باشد و در طبقه او وارث دیگری هم مانند اولاد و پدر و مادر باشند، برای بچّه ای كه در شكم است و اگر زنده به دنیا بیاید ارث می برد، سهم دو پسر را كنار می گذارند، ولی اگر احتمال بدهند كه بیشتر باشد، مثلاً احتمال بدهند كه زن به سه بچّه حامله باشد، سهم سه پسر را كنار می گذارند، و چنانچه مثلاً یك پسر یا یك دختر به دنیا آمد، زیادی را ورثه بین خودشان تقسیم می كنند.
(مسأله 3415) اگر كسی از دو راه با میّت خویشاوندی داشته باشد، در صورتی كه مانعی برای ارث بردن از هر دو طریق وجود نداشته باشد یا یكی مانع از طریق دیگری نگردد، از هر دو راه از او ارث می برد، بنابراین اگر زن و شوهر با یكدیگر خویشاوند باشند، علاوه بر ارث زن و شوهری، از جهت خویشاوندی نیز ارث می برند، از باب مثال اگر مردی بمیرد و زن او دختر عموی او باشد و وارث او فرزندان عمو باشند، زن از دو
[591]
جهت ارث می برد.
(مسأله 3416) اگر میّت هیچ وارثی نداشته باشد، همه مال او متعلّق به امام مسلمین است كه در زمان غیبت باید به فقیه جامع الشرایط پرداخت شود.
(مسأله 3417) اگر زمان درگذشت اشخاصی كه از هم ارث می برند و تقدّم و تأخّر مرگ آنان معلوم نباشد، اشخاص مزبور از یكدیگر ارث نمی برند ولی اگر دو یا چند نفر كه از یكدیگر ارث می برند به طور ناگهانی با هم غرق شوند و یا زیر آوار بمانند و با هم بمیرند و معلوم نشود كدام یك از آنان اوّل مرده است، همه از یكدیگر نسبت به آنچه قبل از مردن داشته اند ارث می برند، ولی آنچه را كه از یكدیگر ارث می برند به سایر ورثه آنان منتقل می شود و اگر یكی از آنان دارایی داشته باشد و دیگری نداشته باشد، كسی كه مال ندارد از دیگری ارث می برد، و در صورتی كه به سبب حوادث دیگری مانند تصادف اتومبیل یا سقوط هواپیما از دنیا رفته باشند، بنابر اقوی همین حكم جاری می شود.
(مسأله 3418) اگر تاریخ مرگ یكی از افرادی كه از هم ارث می برند معلوم و تاریخ مرگ دیگری از نظر تقدّم و تأخّر مجهول باشد، تنها كسی كه تاریخ مرگش مجهول است از دیگری ارث می برد.
(مسأله 3419) حقوقی كه به خانواده بازنشستگان پرداخت می شود، اگر پس انداز دوران خدمت باشد، جزء تركه میّت بوده و پس از ادای دَین و وصیّت به همه وارثان می رسد و آنچه كه از طرف خود اداره یا اداره بیمه پس از مرگ می دهند، تابع مقرّرات است و به هر كس بدهند مال او می شود.
(مسأله 3420) اگر وارث خُنْثای مشكل باشد ـ به گونه ای كه با هیچیك از نشانه های تعیین شده، مرد یا زن بودن او مشخّص نشود ـ نصف ارث یك مرد و نصف ارث یك زن را به او می دهند.